Farmakoterapia ADHD

ADHD (ang. attention deficit hyperactivity disorder, zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi) to zaburzenie neurorozwojowe, którego objawy rozpoczynają się w dzieciństwie. Zgodnie z najnowszymi kryteriami diagnostycznymi (ICD-11) pierwsze objawy muszą wystąpić przed 12. rokiem życia, przy czym typowo pojawiają się około 3–6. roku życia. Najistotniejszymi symptomami są zaburzenia koncentracji i uwagi, często współwystępujące (choć nieobowiązkowo) z nadpobudliwością ruchową oraz skłonnością do impulsywnych zachowań.

Szacuje się, że około 3–5% dzieci w populacji pediatrycznej prezentuje objawy ADHD, a u 60% z nich objawy utrzymują się w dorosłości.

W leczeniu ADHD stosuje się metody pozafarmakologiczne, takie jak psychoedukacja, psychoterapia (np. poznawczo-behawioralna, skoncentrowana na rozwiązaniach) oraz samodzielna praca z wykorzystaniem biblioterapii. Jednak w wielu przypadkach metody te okazują się niewystarczające do opanowania uciążliwych objawów, dlatego lekarz psychiatra może zaproponować farmakoterapię.

Podstawy farmakoterapii ADHD

Obecnie dostępne leki nie pozwalają na całkowite wyleczenie ADHD, lecz są wsparciem w codziennym funkcjonowaniu, np. w pracy czy w szkole. Ich działanie można porównać do zakładania okularów – poprawiają jakość życia jedynie w okresie ich stosowania, a po odstawieniu objawy powracają.

Leki stosowane w ADHD w Polsce dzielimy na dwie grupy:

• Leki stymulujące, do których należą metylfenidat oraz lizdeksamfetamina.

• Leki niestymulujące, do których zalicza się atomoksetynę (zarejestrowaną w leczeniu ADHD); guanfacynę oraz wiloksazynę. W odpowiednich wskazaniach, np. współistniejących zaburzeniach depresyjnych, psychiatrzy stosują również bupropion.

Leczenie pierwszego rzutu

U dorosłych, przy braku przeciwwskazań, leczeniem pierwszego rzutu są leki stymulujące. Ich skuteczność kliniczna wynosi 60–70%, co oznacza, że taka część pacjentów doświadcza istotnej poprawy objawów (koncentracji, impulsywności, nadpobudliwości).

Do przeciwwskazań do ich stosowania należą m.in.:

• niekontrolowane nadciśnienie tętnicze

• poważne schorzenia kardiologiczne (np. zaburzenia rytmu serca, kardiomiopatie)

• zaburzenia odżywiania o typie anoreksji

• jaskra (szczególnie z wąskim kątem przesączania)

• guz chromochłonny nadnerczy

• nieleczona padaczka

• nadczynność tarczycy, tyreotoksykoza

• okres ciąży i karmienia piersią

• skłonności samobójcze

• stan maniakalny

• czynne uzależnienie od substancji psychoaktywnych

• nieustabilizowane zaburzenia psychotyczne

  
  

Mechanizm działania leków stymulujących

Jeśli Pacjent nie ma przeciwwskazań, można wdrożyć leczenie metylfenidatem lub lizdeksamfetaminą. Leki te zwiększają poziom noradrenaliny oraz dopaminy w połączeniach synaptycznych w mózgu, co poprawia koncentrację, motywację oraz stabilizację emocjonalną.

Metylfenidat występuje w kilku postaciach różniących się długością działania. Krótkodziałającą formę można stosować 2–3 razy dziennie, z zachowaniem odstępu przed snem (ze względu na ryzyko bezsenności). Formy długodziałające mają dłuższy okres półtrwania, często wystarczający na cały dzień.

Wykres różnicy działania poszczególnych preparatów metylfenidatu

Od 2025 roku w Polsce dostępna jest również lizdeksamfetamina (dotychczas sprowadzana na import docelowy). Jest to amfetamina połączona z aminokwasem lizyną, aktywowana dopiero po hydrolizie w erytrocytach, co eliminuje efekt euforyzujący i ryzyko uzależnienia. Jej czas działania wynosi około 14 godzin.

‼️Co ważne: Metaanalizy wykazały, że stosowanie stymulantów u osób z ADHD i tendencją do nadużywania substancji psychoaktywnych może zmniejszać częstotliwość ich stosowania, prawdopodobnie dzięki stabilizacji układu nagrody i zmniejszeniu impulsywności.

Działania niepożądane i zalecenia

Najczęstsze działania niepożądane stymulantów to:

• wzrost ciśnienia tętniczego i tętna,

• zmniejszenie apetytu i spadek masy ciała.

Ze względu na ryzyko tolerancji niektórzy pacjenci stosują przerwy w leczeniu (np. weekendowe), aby utrzymać skuteczność leku.

👉Podczas stosowania metylfenidatu i lizdeksamfetaminy można prowadzić pojazdy mechaniczne pod warunkiem dobrej tolerancji i braku skutków ubocznych. W razie kontroli policyjnej leki te mogą dać fałszywie dodatni wynik testu narkotykowego, dlatego warto mieć zaświadczenie od lekarza o stosowanym leczeniu.

Leki niestymulujące

Atomoksetyna, selektywny inhibitor wychwytu zwrotnego noradrenaliny, zwiększa stężenie tego neuroprzekaźnika w przestrzeni synaptycznej, co usprawnia przekaźnictwo nerwowe w rejonach mózgu odpowiadających za uwagę i kontrolę impulsów. W przeciwieństwie do leków stymulujących nie wpływa bezpośrednio na wychwyt dopaminy, dzięki czemu nie wykazuje działania pobudzającego ani potencjału uzależniającego. Działa stabilniej i łagodniej, nie powodując typowych wahań nastroju ani „efektu odbicia”, często obserwowanego przy stymulantach.​

Lek jest preferowany u pacjentów z historią uzależnień, zaburzeniami lękowymi, tikami lub zespołem Tourette’a, a także u tych, którzy nie tolerują psychostymulantów z powodu działań niepożądanych, takich jak bezsenność czy drażliwość. Przed rozpoczęciem leczenia zaleca się oznaczenie aminotransferaz wątrobowych (ALT i AST), gdyż atomoksetyna może powodować ich przejściowe zwiększenie, rzadko prowadząc do uszkodzenia wątroby.​

Farmakokinetyka atomoksetyny różni się od leków stymulujących – jej działanie ma charakter całodobowy i utrzymuje się niezależnie od pory dnia. Na pierwsze efekty kliniczne trzeba jednak poczekać — zwykle pojawiają się po 4–6 tygodniach regularnego stosowania, gdy w mózgu ustali się nowy poziom równowagi noradrenergicznej. W praktyce klinicznej poprawa obejmuje stopniową normalizację koncentracji, redukcję impulsywności i lepszą kontrolę emocji, co czyni lek cenną alternatywą dla terapii stymulujących u wybranych dorosłych z ADHD.

Podsumowanie

Dobór farmakoterapii jest indywidualny i zależy od obrazu klinicznego ADHD oraz potrzeb pacjenta. Należy pamiętać, że leki wspomagają funkcjonowanie, ale nie eliminują całkowicie objawów. Korzystne jest równoczesne stosowanie metod pozafarmakologicznych. Niemniej dynamiczny rozwój nauki daje nadzieję na kolejne skuteczne terapie w przyszłości.