Jak psychiatra może pomóc osobie ze spektrum autyzmu?

Zacznijmy od istotnej kwestii - autyzm nie jest chorobą psychiczną, lecz zaburzeniem neurorozwojowym, które ujawnia się już we wczesnym okresie życia. Obejmuje trudności w zakresie komunikacji społecznej (werbalnej i niewerbalnej), relacji interpersonalnych oraz występowanie powtarzalnych wzorców zachowań i zainteresowań. Spektrum autyzmu jest bardzo zróżnicowane (co ma symbolizować określenie powyższego zaburzenia jako spektrum) – od osób wymagających intensywnego wsparcia w codziennym funkcjonowaniu po osoby wysoko funkcjonujące, które mogą prowadzić samodzielne życie, rozwijać pasje i karierę zawodową. Kluczowe jest rozumienie, że autyzm nie oznacza braku zdolności, lecz odmienny sposób odbierania, przetwarzania i reagowania na bodźce ze świata. Dzięki odpowiedniemu wsparciu edukacyjnemu, terapeutycznemu i społecznemu osoby ze spektrum mogą w pełni rozwijać swój potencjał.

➮ Diagnoza wg Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób

Dotychczas, od 1992 roku, obowiązywała tzw. 10. rewizja Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób (ICD-10), opracowana przez Światową Organizację Zdrowia (WHO). To właśnie według niej przez ponad trzy dekady lekarze na całym świecie – w tym także psychiatrzy – diagnozowali zarówno choroby somatyczne, jak i zaburzenia psychiczne. Klasyfikacja ta wniosła ogromny porządek do praktyki medycznej, ale z czasem zaczęła nie nadążać za współczesną wiedzą neurobiologiczną, psychologiczną i społeczną. Wiele zaburzeń opisywała zbyt sztywno, przez co nie obejmowała różnorodności objawów obserwowanych w codziennej praktyce klinicznej.

Dlatego w 2018 roku WHO opublikowała 11. rewizję klasyfikacji chorób (ICD-11) – zaktualizowaną i lepiej dostosowaną do współczesnego rozumienia zdrowia psychicznego. Od 2022 roku ICD-11 jest oficjalnie wdrażana w kolejnych krajach, w tym stopniowo także w Polsce - gdzie ma zacząć oficjalnie obowiązywać do końca 2026r. Zmiany te dotyczą nie tylko psychiatrii, lecz również całej medycyny – jednak w obszarze zdrowia psychicznego, a szczególnie w diagnozowaniu zaburzeń ze spektrum autyzmu, przynoszą wyjątkowo istotną rewolucję.

W ICD-10 kryteria autyzmu były dość surowe – kładły mocny nacisk na bardzo wczesny wiek ujawnienia objawów (poniżej 3–5 lat) oraz wyraźne deficyty w interakcjach społecznych i komunikacji. ICD-11 z kolei wprowadza znacznie szersze rozumienie spektrum autyzmu – obejmuje również osoby wysoko funkcjonujące, z subtelnymi objawami, oraz dopuszcza rozpoznanie w późniejszym wieku, gdy symptomy bywają zamaskowane przez strategie kompensacyjne czy tzw. camouflaging.

Różnica między nimi jest jak między czarno-białymi okularami a szkłami fotochromatycznymi – ICD-11 pozwala dostrzec o wiele więcej odcieni ludzkiej neuroróżnorodności.

Najważniejsze zmiany w odniesieniu do diagnostyki autyzmu w ICD-11

1. Zastąpienie wielu osobnych rozpoznań jednym pojęciem – „Zaburzenia ze spektrum autyzmu (6A02)” ICD-11 wprowadza szeroki, spójny termin obejmujący całe spektrum autyzmu, z możliwością doprecyzowania diagnozy poprzez podkategorie opisujące poziom funkcjonowania intelektualnego i językowego.

   Przykładowo: 6A02.4 Zaburzenie ze spektrum autyzmu bez zaburzeń rozwoju intelektualnego i z brakiem języka funkcjonalnego.

   W praktyce klinicznej oznacza to odejście od dawnych podtypów (np. zespół Aspergera, autyzm dziecięcy) na rzecz ujęcia bardziej ciągłego i elastycznego.

2. Uwzględnienie współwystępowania innych zaburzeń. ICD-11 kładzie silny nacisk na rozpoznawanie i opisywanie chorób współwystępujących. Osoba z ASD może więc jednocześnie otrzymać diagnozę np. ADHD, zaburzeń lękowych czy depresyjnych. W ICD-10 nie przewidywano takiego rozwiązania – współwystępowanie traktowano jako wykluczające lub mające znaczenie drugorzędne. W nowym systemie podejście jest bardziej realistyczne i zgodne z obserwacjami klinicznymi.

Zmiana struktury kryteriów diagnostycznych

A. ICD-10 – trzy główne obszary kryteriów:

• trudności w interakcjach społecznych,

• zaburzenia komunikacji werbalnej i niewerbalnej,

• ograniczone, powtarzalne wzorce zachowań i zainteresowań.

B. ICD-11 – dwa główne obszary kryteriów:

• trudności w interakcjach i komunikacji społecznej,

• ograniczone, powtarzalne wzorce zachowań, zainteresowań lub działań.

Przykłady trudności, z jakimi zmaga się osoba w spektrum autyzmu

➮ "Zawsze czułem/am się inny/a"

W gabinecie często słyszę różnorodne sposoby, w jakie pacjenci opisują samych siebie. Czasem to właśnie te spontaniczne, pozornie zwyczajne zdania stają się punktem wyjścia do głębszej rozmowy i naprowadzają na właściwy kierunek diagnostyki. Wiele osób przez lata próbuje zrozumieć, dlaczego czują się „inni” – dlaczego reagują inaczej, szybciej się przeciążają lub nie odnajdują się w relacjach społecznych – choć nie potrafią tego jasno nazwać.

A zatem pierwszym momentem, w którym lekarz psychiatra może realnie pomóc osobie z podejrzeniem neuroatypowości, jest skierowanie jej na pogłębioną diagnostykę – najczęściej do psychologa, który przeprowadza odpowiednie testy oraz szczegółowy wywiad rozwojowy.

---

Zanim jednak to zrobię w trakcie wizyty często proszę pacjenta o wypełnienie kwestionariusza AQ, który jest narzędziem przesiewowym i pozwala wstępnie ocenić obecność cech charakterystycznych dla funkcjonowania w spektrum autyzmu. Nie jest to narzędzie diagnostyczne w ścisłym znaczeniu, ale stanowi wartościowy punkt wyjścia do dalszej rozmowy i może pomóc zarówno pacjentowi, jak i lekarzowi w lepszym zrozumieniu sposobu postrzegania świata, relacji społecznych oraz reakcji emocjonalnych. Przykładowe pytania:

• „Wolę robić coś z innymi ludźmi niż samemu.”

• „Zauważam drobne szczegóły, których inni często nie dostrzegają.”

• „Często zauważam wzory w rzeczach, które inni uznaliby za przypadkowe.”

• „Trudno mi odczytać, co ktoś myśli lub czuje, patrząc na jego twarz.”

  (dostępne odpowiedzi: zdecydowanie się zgadzam / raczej się zgadzam / raczej się nie zgadzam / zdecydowanie się nie zgadzam)

Kwestionariusz składa się z 50 podobnych stwierdzeń i dotyczy m.in. umiejętności społecznych, elastyczności poznawczej, preferencji rutyny, zainteresowań oraz wrażliwości na bodźce.

Wynik nie stanowi diagnozy, ale może być cennym sygnałem wskazującym na potrzebę pogłębionej oceny psychologicznej lub psychiatrycznej.

➮ Dlaczego warto się diagnozować?

„Zawsze czułem, że coś jest inaczej – ale nie potrafiłem tego nazwać” – to jedno z najczęstszych zdań, które słyszę od dorosłych pacjentów po uzyskaniu diagnozy zaburzeń ze spektrum autyzmu. Dla wielu z nich to moment przełomowy. Diagnoza staje się nie etykietą, lecz wyjaśnieniem, które pozwala spojrzeć na własne życie z nowej perspektywy – często z ulgą, empatią wobec siebie i poczuciem zrozumienia.

W 2023 r. zespół badawczy z University of Bath i King’s College London wykazał, że sam wiek uzyskania rozpoznania (w tym w dorosłości) nie przesądza o jakości życia – dużo większe znaczenie mają współwystępujące trudności psychiczne i indywidualne czynniki. Jednocześnie liczne raporty jakościowe opisują, że dorosłym po diagnozie często towarzyszy ulga, lepsza samoświadomość i możliwość dopasowania wsparcia, choć potrzeby po-diagnostyczne w systemie są wciąż niedostatecznie zaspokajane.

Wnioski są jasne: diagnoza dorosłej osoby ze spektrum autyzmu to nie koniec drogi, lecz początek lepszego zrozumienia siebie. Często to moment, w którym po raz pierwszy można przestać „udawać neurotypowego” i zacząć żyć w zgodzie ze swoim własnym rytmem.

➮ Jak psychiatra może pomóc osobie ze spektrum autyzmu?

Uzyskanie diagnozy zaburzeń ze spektrum autyzmu często stanowi początek ważnego procesu — nie końcowy punkt, lecz początek nowego etapu samorozumienia. Rola psychiatry w tym czasie jest kluczowa. To właśnie specjalista może pomóc pacjentowi w zrozumieniu, jak diagnoza przekłada się na codzienne funkcjonowanie, oraz wspólnie opracować plan dalszego postępowania.

1. Psychoedukacja i zrozumienie siebie

Podstawą jest omówienie, co rozpoznanie oznacza w praktyce — jakie mechanizmy stoją za przeciążeniem sensorycznym, trudnościami w relacjach czy potrzebą rutyny. Taka wiedza pomaga uporządkować doświadczenia i zmniejsza napięcie związane z niepewnością.

2. Leczenie współwystępujących zaburzeń

W spektrum autyzmu często współwystępują inne trudności, takie jak zaburzenia lękowe, depresyjne czy ADHD. Zgodnie z ICD-11 mogą być one diagnozowane równolegle, co pozwala na kompleksowe podejście i skuteczniejsze leczenie. Farmakoterapia — jeśli jest stosowana — ma na celu łagodzenie objawów wtórnych, a nie „leczenie autyzmu” jako takiego.

3. Dostosowanie środowiska i stylu życia

Wielu pacjentom ulgę przynosi wprowadzenie drobnych zmian w codziennym funkcjonowaniu: jasny harmonogram dnia, możliwość pracy w cichym otoczeniu, ograniczenie ekspozycji sensorycznej czy korzystanie z pomocy wizualnych. Psychiatra może również pomóc w uzyskaniu formalnych rekomendacji lub orzeczeń ułatwiających funkcjonowanie w pracy czy na studiach (np. orzeczenie o niepełnosprawności bądź indywidualnym toku studiów).

4. Wsparcie w regulacji emocji i profilaktyce przeciążenia

Współpraca z psychiatrą pozwala wypracować indywidualne strategie radzenia sobie w sytuacjach stresowych i przeciążeniowych. W razie potrzeby specjalista może skierować pacjenta do psychoterapii ukierunkowanej na osoby w spektrum lub grup wsparcia, w których można uzyskać zrozumienie i wymienić doświadczenia.

5. Kontynuacja i monitorowanie

Stały kontakt z lekarzem umożliwia ocenę skuteczności przyjętego planu oraz jego modyfikację w miarę potrzeb. Diagnoza nie jest końcem, ale początkiem świadomego procesu dostosowywania środowiska, stylu życia i relacji do indywidualnych potrzeb pacjenta.