💊Leki psychotropowe pod lupą: czy rzeczywiście jest się czego bać?
- Marta Budziszewska
- 17 wrz
- 11 minut(y) czytania
Zaktualizowano: 15 paź
W artykule postaram się odpowiedzieć na pytania często zadawane przez Pacjentów w trakcie wizyty.
Słowem kulturalnego wstępu – jeden z pierwszych leków przeciwdepresyjnych nowej generacji, fluoksetyna, znana w USA pod legendarną nazwą Prozac, dorobiła się przydomka „pigułka szczęścia”. Na amerykański rynek wprowadzono ją w 1988 roku, a jej pojawienie się było małą rewolucją w psychiatrii. Fluoksetyna otworzyła erę leków z nowej grupy – selektywnych inhibitorów wychwytu zwrotnego serotoniny (SSRI, ang. Selective Serotonin Reuptake Inhibitor). Mechanizm jej działania polega na zwiększaniu poziomu serotoniny w mózgu poprzez hamowanie jej ponownego wchłaniania w szczelinie synaptycznej. W myśl jednej z aktualnych teorii etiologii depresji, zaburzenia równowagi neuroprzekaźników – w tym obniżony poziom serotoniny – odgrywają istotną rolę w rozwoju tego schorzenia.
Pojawienie się leków nowej generacji przyczyniło się nie tylko do zwiększenia skuteczności farmakoterapii, lecz także – co dla wielu pacjentów ma kluczowe znaczenie – do poprawy tolerancji leczenia oraz istotnego ograniczenia liczby i nasilenia działań niepożądanych.
To tylko słowem wstępu. A teraz... Zaczynamy z odpowiedziami na pytania!
Pytanie #1: Czy te leki, które mi pani przepisze to PSYCHOTROPY?
Odpowiedź: Tak – i wcale nie oznacza to nic złego. Termin „psychotropowy” odnosi się do substancji, które mają powinowactwo do receptorów w mózgu i są w stanie przenikać przez barierę krew–mózg. Działają one na receptory znajdujące się na neuronach, wpływając na przekazywanie sygnałów pomiędzy nimi. To właśnie dzięki temu leki psychotropowe mogą skutecznie wpływać na funkcjonowanie układu nerwowego. Trudno oczekiwać, aby lek mający poprawić nastrój, zmniejszyć lęk czy wyciszyć natrętne myśli działał, nie docierając do miejsca, w którym te procesy powstają – czyli do mózgu, prawda? Nie oznacza to bynajmniej, że leki psychotropowe „zmieniają mózg”. Można to porównać do działania ibuprofenu czy paracetamolu, które łączą się z receptorami odpowiedzialnymi za przekaźnictwo wpływające na odczuwanie bólu, albo do leków na nadciśnienie, które oddziałują na receptory w naczyniach krwionośnych i sercu, obniżając ciśnienie tętnicze. Mechanizm jest ten sam – lek nie „przebudowuje” narządu, lecz reguluje jego działanie.
Jako ciekawostkę dodam, że paracetamol działa ośrodkowo, to znaczy przenika przez barierę krew-mózg i wpływa na ośrodkowy układ nerwowy. Czy ktokolwiek nazywa paracetamol psychotropem?
Pytanie #2: Czy te leki naprawdę działają, czy to tylko placebo? Czy nie lepiej poradzić sobie samemu, bez „chemii”?
Odpowiedź: Tak, leki psychotropowe mają udowodnioną skuteczność, potwierdzoną w wielu dużych badaniach klinicznych oraz metaanalizach, czyli opracowaniach naukowych, które zbierają i analizują wyniki wielu niezależnych badań, aby uzyskać jak najbardziej wiarygodny obraz działania danego leku. (Patrz: bibliografia). Ich działanie nie opiera się na efekcie placebo, choć – jak w przypadku każdego leczenia – u części osób placebo również może mieć pewien wpływ.
W psychiatrii efekt placebo rzeczywiście bywa wysoki – często szacuje się go w okolicach 30%, a w niektórych badaniach nawet więcej, szczególnie w zaburzeniach depresyjnych czy lękowych. Wynika to z kilku czynników:
✔ dużej roli oczekiwań pacjenta wobec leczenia (pozytywne nastawienie może zwiększyć postrzeganie leku jako skutecznego),
✔ wpływu relacji z lekarzem i samego faktu podjęcia terapii,
✔ naturalnego wahania objawów – u części osób następuje poprawa z czasem, niezależnie od interwencji.
To jednak nie oznacza, że leki działają „tylko jak placebo” – w badaniach klinicznych skuteczność leków psychotropowych wyraźnie przewyższa efekt placebo, a różnica ta jest istotna statystycznie i klinicznie. W praktyce oznacza to, że leki pomagają większej liczbie pacjentów, w większym stopniu i długotrwale.
Mechanizm działania leków psychotropowych polega na modulowaniu pracy neuroprzekaźników w mózgu (np. serotoniny, dopaminy, noradrenaliny, GABA), co pozwala zmniejszyć objawy choroby, takie jak obniżony nastrój, lęk, pobudzenie czy bezsenność. Efekt ten jest powtarzalny i możliwy do zmierzenia w badaniach – zarówno poprzez ocenę kliniczną pacjenta, jak i w oparciu o obiektywne narzędzia diagnostyczne.
Tym niemniej pragnę podkreślić, że skuteczność leków psychotropowych bywa najwyższa wtedy, gdy są one elementem kompleksowego leczenia – obejmującego również interwencje psychologiczne i behawioralne, takie jak psychoterapia, psychoedukacja i modyfikacja stylu życia.
Pytanie #3 Czy leki psychotropowe zmieniają osobowość? Czy będę inny/a jak będę je brać?
Odpowiedź: Nie, leki psychotropowe nie zmieniają osobowości. Ich zadaniem jest regulowanie pracy mózgu w taki sposób, aby zmniejszyć objawy chorobowe – np. obniżony nastrój, lęk, natrętne myśli czy nadmierne pobudzenie. Działają na poziomie neuroprzekaźników i receptorów, pomagając przywrócić równowagę w układzie nerwowym.
Można powiedzieć, że leki zmniejszają „szum zakłócający” naturalny sposób myślenia, odczuwania i reagowania. Dzięki temu odzyskuje się możliwość bycia sobą – tym prawdziwym „Ty” sprzed choroby. Leczenie nie będzie zmieniać charakteru, zainteresowań ani wartości, tylko umożliwi ponowne z nich korzystanie.
Pytanie #4 A co jeśli lek nie zadziała albo pogorszy mój stan?
Odpowiedź: Jeśli lek nie przynosi oczekiwanej poprawy albo zauważysz, że Twój stan się pogarsza, najważniejsze jest, aby poinformować o tym lekarza i nie odstawiać leku samodzielnie. W psychiatrii reakcja na leczenie jest indywidualna – u części osób dany preparat działa bardzo dobrze, u innych może być mniej skuteczny lub powodować działania niepożądane.
Nota bene - między innymi dlatego lekarze nie lubią, gdy pacjenci zachęcają znajomych do wypróbowania tego samego leku bez wcześniejszej konsultacji ze specjalistą; przed włączeniem odpowiedniego leku zawsze należy ocenić stan pacjenta, zbierając dokładny wywiad, w tym dotyczący np. możliwych przeciwwskazań do konkretnych preparatów.
Lekarz, znając Twój przebieg choroby i dotychczasowe leczenie, może:
zmienić dawkę leku,
zmienić lek na inny z tej samej lub innej grupy,
połączyć kilka metod (np. farmakoterapia + psychoterapia),
w razie potrzeby zlecić dodatkowe badania.
Warto pamiętać, że pogorszenie samopoczucia po włączeniu leku może wynikać m.in. z początkowych działań ubocznych, które u części pacjentów ustępują po kilku–kilkunastu dniach, zanim pojawi się pełny efekt terapeutyczny.
Do najczęstszych, przemijających działań ubocznych w pierwszych 2 tygodniach leczenia należą:
❗WAŻNE: W przypadku leków przeciwdepresyjnych, takich jak SSRI, w początkowym etapie terapii może dojść do przejściowego nasilenia myśli samobójczych oraz wzrostu niepokoju. Dodatkowo często obserwuje się, że poprawa napędu psychoruchowego (chęci do działania) pojawia się wcześniej niż poprawa nastroju. W sytuacji, gdy towarzyszą temu nasilone myśli samobójcze, może to zwiększać ryzyko ich realizacji. Z tego powodu w początkowym okresie leczenia często włącza się doraźne leki o działaniu uspokajającym, aby zminimalizować ten efekt.❗
To także podkreśla jak ważna jest bliska współpraca i stały kontakt z lekarzem – pozwala to szybko wprowadzić korekty i znaleźć leczenie, które będzie dla Ciebie bezpieczne i skuteczne.
Pytanie #5: Czy te leki uzależniają?
Odpowiedź: W większości przypadków nie. Istnieją oczywiście leki, które mają potencjał uzależniający, jednak ilościowo stanowią zdecydowaną mniejszość, a ich stosowanie jest ograniczone określonymi wskazaniami (oraz przeciwwskazaniami), co sprawia, że przyjmowane ZGODNIE Z ZALECENIAMI LEKARSKIMI mogą stanowić znaczną pomoc i ulgę bez ryzyka uzależnienia.
✅ Leki przeciwdepresyjne, przeciwpsychotyczne oraz stabilizujące nastrój NIE uzależniają.
❗Potencjał uzależniający mają niektóre ze stosowanych leków przeciwlękowych, uspokajających i nasennych - a konkretnie:
☛ benzodiazepiny (przykłady preparatów: Xanax, Alprox, Lorafen, Clonazepam)
☛ niebenzodiazepinowe leki nasenne, czyli tzw. "Z" (przykłady preparatów: Nasen, Stilnox, Zolpic, Imovane)
☛ u osób ze skłonnościami do nadużywania substancji, w tym leków, niewielki potencjał wykazuje także pregabalina
✅ Należy pamiętać, że istnieją także leki przeciwlękowe lub nasenne, które NIE posiadają potencjału uzależniającego. Jeżeli obawiasz się, że lekarz przepisze Ci lek potencjalnie uzależniający, spytaj o to lub podkreśl, że nie chcesz takiego leku - istnieją bezpieczne alternatywy. Przykładem nieuzależniającego leku uspokajającego może być szeroko stosowana także poza psychiatrią hydroksyzyna, ale i mniej znane prometazyna (Diphergan), buspiron (Spamilan), opipramol (Pramolan).
❗Leki stymulujące, stosowane w farmakoterapii ADHD, takie jak metylfenidat lub amfetamina, mają niewielki potencjał uzależniający, głównie jednak podczas stosowania niezgodnego z zaleceniami (w większych niż maksymalne dawkach oraz drogą inną niż doustna). Przy przyjmowaniu leku zgodnie z zaleceniami lekarskimi ryzyko to jest minimalne. Z ciekawostek (pisałam o tym w artykule o farmakoterapii ADHD): od początku 2025r. w Polsce dostępna jest również lizdeksamfetamina. Jest to amfetamina połączona z aminokwasem lizyną, aktywowana dopiero w procesie hydrolizy w erytrocytach, co eliminuje efekt euforyzujący i ryzyko uzależnienia. Leki niestymulujące, takie jak atomoksetyna, nie mają potencjału uzależniającego.
Pytanie #6: Czy będę w stanie normalnie pracować, prowadzić samochód, opiekować się dziećmi?
Odpowiedź: Tak. Celem leczenia jest poprawa funkcjonowania pacjenta, a więc umożliwienie powrotu do codziennych czynności – w tym pracy, prowadzenia samochodu czy opieki nad bliskimi. Warto jednak uzbroić się w cierpliwość, ponieważ wiele leków psychotropowych potrzebuje czasu, aby osiągnąć pełny efekt terapeutyczny i ustabilizować stężenie we krwi oraz płynie mózgowo–rdzeniowym.
W przypadku leków przeciwdepresyjnych jest to zazwyczaj minimum około 2–3 tygodni, choć czas ten zależy od indywidualnych czynników i u niektórych pacjentów pierwsze pozytywne zmiany mogą pojawić się wcześniej. Należy też pamiętać, że objawy redukują się stopniowo i nie w tym samym czasie – często jako pierwsze ustępuje spadek energii i brak chęci do działania, a dopiero później poprawia się nastrój, sen, odczuwanie przyjemności i inne aspekty samopoczucia.
Część pacjentów przed rozpoczęciem leczenia obawia się nadmiernej senności lub uczucia spowolnienia (potocznie określanego jako „zamulenie”). Jest to ważny czynnik, który należy uwzględnić przy wyborze leku oraz porze jego dawkowania. Istnieją preparaty o działaniu sedatywnym – w niektórych sytuacjach może to być korzystne, np. gdy dominującym objawem są zaburzenia snu. Trzeba jednak pamiętać, że efekt ten nie powinien utrzymywać się w ciągu dnia, zwłaszcza u osób, u których mogłoby to stanowić zagrożenie, takich jak pracownicy wykonujący prace na wysokościach, kierowcy zawodowi czy funkcjonariusze służb mundurowych. Istnieje jednak wówczas możliwość doboru odpowiedniego leku, który nie powinien dawać powyższych skutków ubocznych.
Pytanie #7: Czy po psychotropach przytyję albo stracę libido?
Odpowiedź: Kwestia działań niepożądanych leków jest bardzo istotna dla Pacjentów i powinna być tak samo ważna dla przepisujących je lekarzy. Każda substancja może powodować działania niepożądane (tyczy się to oczywiście także szeroko stosowanych ziół czy suplementów diety!). A więc i leki psychotropowe mogą powodować skutki uboczne.
Możliwe najczęstsze działania niepożądane leczenia lekami psychotropowymi obrazuje poniższa tabela:
Należy pamiętać, że każda z wymienionych grup leków obejmuje różne substancje, które mogą różnić się tolerancją oraz profilem działań niepożądanych (m.in. ze względu na nieco odmienny mechanizm działania także w obrębie grupy lekowej). To oznacza, że nie wszystkie leki z danej grupy wywołują te same efekty uboczne.
Na przykład:
⮱ Istnieją leki przeciwdepresyjne, które nie powodują zaburzeń sfery seksualnej, a niektóre mogą nawet poprawić dysfunkcje wywołane stosowaniem innych preparatów
⮱ Atypowe leki przeciwpsychotyczne wiążą się z istotnie mniejszym ryzykiem objawów pozapiramidowych, a najnowsze preparaty dodatkowo cechują się minimalnym ryzykiem powikłań metabolicznych i hormonalnych
⮱ Nie wszystkie leki przeciwlękowe uzależniają, dostępne są również inne, bezpieczne alternatywy.
Dobór odpowiedniego leku jest zawsze indywidualną decyzją lekarza w porozumieniu z Pacjentem, podejmowaną na podstawie profilu objawów pacjenta, historii dotychczasowego leczenia, tolerancji wcześniej stosowanych preparatów oraz innych istotnych czynników klinicznych.
Niemniej, jeśli obawiasz się jakichś efektów ubocznych – poinformuj o tym swojego lekarza prowadzącego. Pozwoli to dobrać lek najlepiej dopasowany do Twoich potrzeb, a w razie konieczności wprowadzić modyfikacje dawki lub wybrać inną substancję o korzystniejszym profilu działań niepożądanych. Współpraca i otwarta komunikacja z lekarzem są kluczowe, aby leczenie było nie tylko skuteczne, ale i dobrze tolerowane.
Pytanie #8: Czy leki te będę musiał/a brać do końca życia?
Odpowiedź: To zależy – ale w większości przypadków nie. Czas trwania farmakoterapii zależy przede wszystkim od rodzaju zaburzenia, z jakim się zmagasz, ale również od kilku innych czynników, takich jak:
czy obecny epizod chorobowy jest pierwszym, czy kolejnym w życiu,
czy w przeszłości występowały nawroty po odstawieniu leczenia,
jak nasilone były objawy i jak szybko udało się uzyskać poprawę,
czy występują dodatkowe choroby, np. somatyczne lub psychiczne,
jak wygląda sytuacja życiowa i poziom stresu w codziennym funkcjonowaniu.
Czasami leczenie trwa kilka miesięcy, czasem dłużej – ale nie jest to równoznaczne z „dożywotnim przyjmowaniem leków”. Celem leczenia jest zawsze jak największa samodzielność i poprawa jakości życia, a decyzje o długości terapii podejmuje się w porozumieniu z pacjentem, uwzględniając jego potrzeby, historię zdrowotną i styl życia.
Dla przykładu:
Pytanie #9: Co się stanie, jak przestanę brać lek?
Odpowiedź: To zależy w głównej mierze od tego, czy lek zostanie odstawiony w porozumieniu z lekarzem prowadzącym, czy "na własną rękę". Jeżeli lekarz decyduje się na odstawienie leku, jest to poprzedzone odpowiednią ewaluacją, czy istnieje ryzyko nawrotu objawów i jeśli tak, to jak duże. Przy przestrzeganiu zaleceń lekarskich dotyczących odstawiania farmaceutyku – zwykle poprzez stopniowe zmniejszanie dawki, co pozwala obserwować ewentualny nawrót dolegliwości – nie powinny wystąpić żadne niepokojące objawy. W przypadku wielu leków psychotropowych nagłe przerwanie przyjmowania leku może objawić się w postaci nieprzyjemnych objawów dyskontynuacji, co nie świadczy wcale o powrocie do stanu pierwotnego sprzed leczenia. Objawy te wynikają z raptownego zmniejszenia się stężenia substancji we krwi i po kilku dniach ustępują - można nazwać je także zespołem odstawiennym (mimo że leki te w większości przypadków nie są uzależniające, jak pisałam powyżej!).
Do objawów dyskontynuacji należą m.in.
Pytanie #10: A co jeśli zajdę w ciążę, a przyjmuję leki?
Odpowiedź: Jeśli dowiesz się, że jesteś w ciąży w trakcie przyjmowania leków psychotropowych, najważniejsze jest, aby nie odstawiać ich samodzielnie. Nagłe przerwanie leczenia może być niebezpieczne zarówno dla Ciebie, jak i dla rozwijającego się dziecka – grozi nawrotem choroby, pogorszeniem stanu psychicznego, a w konsekwencji także negatywnym wpływem na przebieg ciąży.
W takiej sytuacji należy jak najszybciej skontaktować się z lekarzem prowadzącym, który oceni:
⇛ jakie jest ryzyko kontynuowania danego leku w ciąży,
⇛ czy możliwa jest zmiana na lek o lepiej udokumentowanym profilu bezpieczeństwa,
⇛ czy dawka powinna zostać zmodyfikowana,
⇛ jakie dodatkowe wsparcie można włączyć (np. psychoterapia).
W psychiatrii istnieją leki, które można stosować w ciąży, jeśli korzyści z leczenia przewyższają potencjalne ryzyko. Kluczowe jest indywidualne podejście i wspólna decyzja pacjentki i lekarza, uwzględniająca zarówno zdrowie matki, jak i bezpieczeństwo dziecka. Pisałam o tym w artykule "Czy leki psychiatryczne w ciąży są bezpieczne?"
W kwestii omówienia konkretnych grup leków i poszczególnych substancji - planuję serię artykułów, w której szczegółowo omówię konkretne grupy leków psychotropowych i poszczególne substancje – praktycznie, merytorycznie i w prostych słowach.
Dziękuję, że dotarłeś do końca! Mam nadzieję, że udało mi się rozwiać choć część wątpliwości dotyczących wdrożenia psychofarmakoterapii.
Bibliografia:
1) "Ocena skuteczności leków psychiatrycznych i ogólnych z dystansu: przegląd metaanaliz" Stefan Leucht, Sandra Hierl, Werner Kissling, Markus Dold, John M. Davies The British Journal of Psychiatry (2012) 200, 97–106.
2) Comparative efficacy and acceptability of 21 antidepressant drugs for the acute treatment of adults with major depressive disorder: a systematic review and network meta-analysis Andrea Cipriani, Toshi A Furukawa*, Georgia Salanti*, Anna Chaimani, Lauren Z Atkinson, Yusuke Ogawa, Stefan Leucht, Henricus G Ruhe, Erick H Turner, Julian P T Higgins, Matthias Egger, Nozomi Takeshima, Yu Hayasaka, Hissei Imai, Kiyomi Shinohara, Aran Tajika, John P A Ioannidis, John R Geddes, Lancet 2018; 391: 1357–66
3) Cortese S, Adamo N, Del Giovane C, Mohr-Jensen C, Hayes AJ, Carucci S, Atkinson LZ, Tessari L, Banaschewski T, Coghill D, Hollis C, Simonoff E, Zuddas A, Barbui C, Purgato M, Steinhausen HC, Shokraneh F, Xia J, Cipriani A. Comparative efficacy and tolerability of medications for attention-deficit hyperactivity disorder in children, adolescents, and adults: a systematic review and network meta-analysis. Lancet Psychiatry. 2018 Sep;5(9):727-738. doi: 10.1016/S2215-0366(18)30269-4. Epub 2018 Aug 7. PMID: 30097390; PMCID: PMC6109107.
4) Kopcalic K, Arcaro J, Pinto A, Ali S, Barbui C, Curatoli C, Martin J, Guaiana G. Antidepressants versus placebo for generalised anxiety disorder (GAD). Cochrane Database of Systematic Reviews 2025, Issue 1. Art. No.: CD012942. DOI: 10.1002/14651858.CD012942.pub2.
5) Leucht S, Cipriani A, Spineli L, Mavridis D, Orey D, Richter F, Samara M, Barbui C, Engel RR, Geddes JR, Kissling W, Stapf MP, Lassig B, Salanti G, Davis JM. Comparative efficacy and tolerability of 15 antipsychotic drugs in schizophrenia: a multiple-treatments meta-analysis. Lancet 2013; 382(9896): 951-962.
Ilustracje stworzono przy wykorzystaniu technologii sztucznej inteligencji (OpenAI).
